❞ كتاب تابعین ❝ ⏤ عبدالله موحد

ابن شهاب زهري، امام بزرگ سنت ................................ .........................................7
تولد و رشد:.......................................................................................................8
طلب علم ...........................................................................................................8
تلاش او در طلب علم:........................................................................................... 8
قدرت حفظ وي:.................................................................................................... 9
نوشتن علم:...........................................................................................................10
همراهي و ملازمت علما:......................................................................................11
كساني كه از آنان علم آموخته و روايت كرده است:.............................................11
مشهورترين كساني كه از وي علم آموخته و روايت كردهاند:.......................... 12
اخلاق و منش زهري ...................................................................................... 13
سخاوت و كرَم امام زهري:...................................................................................13
بزرگداشت اهل علم: ............................................................................................13
جايگاه علمي زهري: ....................................................................................... 13
درباره او گفتهاند:..................................................................................................14
خدمات علمي امام زهري ............................................................................... 15
تدوين سنت:.........................................................................................................15
روايت احاديث:....................................................................................................16
توجه به سند آوري براي روايات:.........................................................................17

2 تابعين
تشويق طلاب علم براي آموختن حديث و هزينه براي آن:..................................17
تعداد احاديث و ارزش روايت او:........................................................................18
شُبهات مستشرقين و ديگر فرقهها عليه امام زهري و رد آن: ........................... 19
پاسخ به اين اتهامات:............................................................................................21
الف: رابطه زهري با امويان:..................................................................................23
ب: محال بودن ادعاي يعقوبي و گلدزيهر از نظر تاريخي:...................................25
برخي از سخنان وي: ...................................................................................... 27
وفات امام ابن شهاب زهري: .......................................................................... 28
اويس قرني، سرور تابعين (وفات: 37 ه) ................................ ............................29
جايگاه اويس قرني: ........................................................................................ 30
شخصيت اويس قرني ..................................................................................... 31
عبادت وي:...........................................................................................................31
نصيحت ورزي:.....................................................................................................32
گذشت او از ديگران:............................................................................................33
شهادت اويس:......................................................................................................33
طاووس بن كيسان تابعي شجاع و عالم يمن (وفات: 106 ه) ..........................35
صحابهاي كه نزد آنان آموخت: ....................................................................... 35
شخصيت طاووس بن كيسان .......................................................................... 36
عبادت وي:...........................................................................................................36
علم وي:................................................................................................................36
اخلاص وي:.........................................................................................................37
صحنههايي از زندگي طاووس ........................................................................ 37

فهرست مطالب 3
موضع او در برابر هشام بن عبدالملك:.................................................................37
رفتار طاووس با كارگزار ستمگر:..........................................................................38
تاثير وي بر ديگران:..............................................................................................39
برخي از سخنان وي:............................................................................................39
از نصيحتهاي او براي ديگران:...........................................................................40
درباره او گفتهاند:..................................................................................................40
وفات طاووس بن كيسان:.....................................................................................41
عبداالله بن مبارك (118-181 ه) ................................ ..............................................43
عبدالملك، فرزند عمر بن عبدالعزيز، جوانترين وزير در تاريخ اسلام ..........47
تولد و كودكي عبدالملك بن عمر بن عبدالعزيز: ............................................. 47
فضيلت و جايگاه وي: .................................................................................... 48
زهد عبدالملك بن عمر: .................................................................................. 49
عبادت عبدالملك بن عمر بن عبدالعزيز: ......................................................... 49
نصيحت اميرالمومنين از سوي عبدالملك: ....................................................... 50
شكيبايي عبدالملك بن عمر: ........................................................................... 51
قاطعيت، پيش از سردي اراده: ......................................................................... 51
دوري عبدالملك بن عمر از مال حرام: ........................................................... 52
كم ارزش دانستن خود در راه خداوند: ........................................................... 54
وفات عبدالملك بن عمر بن عبدالعزيز: .......................................................... 54
مجاهد بن جبر (ابوالحجاج مكي) (وفات: 102 ه) .................................................57
سفرهاي علمي وي ......................................................................................... 57

4 تابعين
صحابهاي كه از آنان علم آموخت ................................................................... 57
شاگردان وي ................................................................................................... 57
علم وي .......................................................................................................... 58
سير و سياحت در زمين براي تدبر و انديشه................................................... 59
از سخنان وي: ................................................................................................. 59
وفات وي ....................................................................................................... 59
محمد بن سيرين (وفات: 110ه) ................................ .............................................61
تقوا و ورع ابن سيرين: ................................................................................... 61
رفتار و نيكي ابن سيرين با مادرش: ................................................................ 62
ابن سيرين و دانش تعبير خواب:..................................................................... 62
دربارهي او گفتهاند: ......................................................................................... 63
صحنههايي از زندگي وي: .............................................................................. 63
سخنان وي: ..................................................................................................... 64
توضيحي دربارهي كتاب تفسير خواب منسوب به ابن سيرين: ........................ 65
وفات وي:....................................................................................................... 65
مطرف بن عبداالله (86-2 ه) ................................ ....................................................67
صحابهاي كه از آنان علم آموخته است: .......................................................... 67
تاثير صحابه بر وي:......................................................................................... 67
شخصيت وي: ................................................................................................. 69
فضيلت و جايگاه وي: .................................................................................... 70
از سخنان وي: ................................................................................................. 70

فهرست مطالب 5
وفات وي:.............................................................................................................71
وهب بن منبه (34-110 ه) ................................ ................................ .....................73
صحابهاي كه نزدشان آموخت: ........................................................................ 73
شخصيت وهب بن منبه .................................................................................. 73
تلاش در علم و عبادت:........................................................................................73
از نصيحتهاي وي:..............................................................................................74
بخشش او در برابر بدي ديگران:..........................................................................74
از سخنان وهب بن منبه:.......................................................................................75
درگذشت وي:......................................................................................................75
منابع ................................ ................................ ................................ ........................77

وي محمد بن مسلم بن عبيداالله بن عبداالله اصغر بن شهاب بن عبداالله بن حارث بن
زهره بن كلاب بن مره قريشي مدني، ساكن در شام، معروف به «ابن شهاب زهري» از
ائمه اَعلام، فقيه و محدث بزرگ و حافظ دوران خود است. مادر وي عائشه بنت عبداالله
أكبر بن شهاب است. كنيه وي ابوبكر است. محمد بن سعد وي را از شخصيتهاي طبقه
چهارم اهل مدينه دانسته است.
محمد بن يحيي بن ابي عمر از سفيان نقل ميكند كه: زهري را ديدم كه موي سر و
محاسنش سرخ رنگ مائل به سياه بود گو اينكه در آن كمي كتم [به همراه حنا] استفاده
0 كرده بودF
1
.
زهري به ضم «ز» و سكون «ه» نسبت به «زهرة بن كلاب بن مرة» (بني زهرة) است كه
قبيلهاي بزرگ از قريش هستند. آمنه مادر رسول االلهص و بسياري از صحابه از آنان
هستندF1
2
.
او را نخستين تدوينگر حديث ميدانند كه به دستور خليفه اموي، عمر بن عبدالعزيز
3 اقدام به اين كار نمودF2
.

1 -أعلام السلف: به نقل از: تهذيب الكمال.
2 -وفيات الأعيان.
3 -اين در واقع نخستين تدوين رسمي حديث است، اما تدوين حديث به صورت غير رسمي پيش از وي نيز
صورت گرفته است. نگا: السنة قبل التدوين.

8 تابعين
تولد و رشد:
بر اساس گفته دحيم و احمد بن صالح، وي به سال 50 هجري ديده به جهان گشوده
. تولد وي در 1 است اما خليفه بن خياط ولادت او را در سال 51 3 هجري دانسته استF
دوران خلافت معاويه بوده است.
طلب علم
تلاش او در طلب علم:
وي قرآن را در هشتاد روز حفظ كرد و سپس در اواخر دوران صحابه در حالي كه
بيست و چند سال داشت در طلب علم برآمد. ابن شهاب از برخي از صحابه از جمله
انس بن مالك و عبداالله بن عمر و جابر بن عبداالله و سهل بن سعد و ابوالطفيل و مسور و
ابن مخرمه شنيده و از آنان روايت نمود.
او همچنين از بزرگان تابعين علم آموخت از جمله: ابو ادريس خولاني، و عبداالله بن
حارث بن نوفل، و حسن و عبداالله، فرزندان محمد بن حنفيه، و حرمله مولاي اسامه بن
زيد، و عبداالله و عبيداالله و سالم، فرزندان ابن عمر، و عبدالعزيز بن مروان، و خارجه بن
زيد بن ثابت، و سعيد بن مسيب، و سليمان بن يسار، و عبداالله بن ابيبكر بن حزم، و
عبيداالله بن عبداالله بن عتبه، و عروة بن زبير، و اعرج بن عبدالرحمن بن هرمز، و عطاء بن
ابي رباح، و قاسم بن محمد بن ابيبكر، و محرر بن ابيهريره، و محمد و نافع، فرزندان
جبير بن مطعم، و عمرة دختر عبدالرحمن و ديگران.
وي از امام تابعين، سعيد بن مسيب بهره فراوان برد، خود وي ميگويد: «هشت سال
در برابر سعيد بن مسيب زانو زدم» و ميگويد: «براي طلب حديث سه روز سعيد بن
مسيب را دنبال كردم» وي همچنين ملازمت عبيداالله بن عبداالله را مينمود و براي طلب

1 -سير أعلام النبلاء.

تابعين 9
علم خدمتگذاري او را ميكرد.
او همينطور ملازمت عروه بن زبير را مينمود و ميگفت: «عروه دريايي است كه
تمامي ندارد».
زهري در طلب علم بسيار شجاع بود و هرچه را ميخواست ميپرسيد. عبدالملك بن
مروان -هنگامي كه بار اول نزد او رفت- وي را به طلب علم تشويق كرد و گفت: «در
طلب علم كوشا باش و به غير آن مشغول نشو زيرا من ميبينم كه تو از چشم حافظ و
قلبي هشيار برخوردار هستي و به نزد انصار در خانههايشان برو».
روايت شده است كه زهري حديث را مينوشت و آن را مذاكره ميكرد و پس از
حفظ كردن آن نوشتهاش را پاك ميكرد. او از بانشاطترين طلاب علم بود كه بسيار به
حلقات علماء رفت و آمد ميكرد و هيچكس را كه از علمي برخوردار بود رها نميكرد
مگر آنكه به نزدش ميرفت.
ابراهيم بن سعد بن ابراهيم در اين مورد ميگويد: «به پدرم گفتم ابن شهاب چگونه از
شما پيش افتاد؟ گفت: او هميشه در صدر مجالس مينشست و در مجالس علم هيچ
ميانسالي نميديد مگر آنكه از او ميپرسيد و هيچ جواني را نميديد مگر آنكه از او
ميپرسيد، سپس به خانههاي انصار ميرفت و در آنجا جوان و ميانسال و پيرمرد و زني
1 نميديد مگر آنكه از وي سوال ميكرد...»F4
.

قدرت حفظ وي:
ذهبي به نقل از برادرزاده زهري ميگويد: «به سبب قدرت حفظي كه زهري داشت
2 قرآن را در هشتاد شبانهروز حفظ كرد 5«F
.

معمر از زهري روايت ميكند كه گفت: «هيچگاه به كسي نگفتم سخنت را تكرار

1 -السنة قبل التدوين.
2 -من أعلام السلف: به نقل از تذكرة الحفاظ ذهبي.

10 تابعين
F6«كن 1
.
ابن وهب از ليث بن سعد نقل ميكند كه ابن شهاب ميگفت: «چيزي را به سينه
2 نسپردم كه از يادم برود 7«F
.

قرة بن عبدالرحمن ميگويد: «زهري صحيفهاي نداشت مگر كتابي كه در آن نسب
3 قومش را نگاشته بود 8«F
.

سعد بن عبدالعزيز ميگويد: «هشام بن عبدالملك از زهري خواست كه براي برخي از
فرزندانش حديث املا كند. او كاتبي خواست و براي او چهارصد حديث املا كرد. بعدها
هشام [براي آزمايش وي] به او گفت: آن كتاب گم شده است. زهري كاتب را فرا خواند
و دوباره [آن احاديث] را بر وي املا كرد. هشام كتاب دوم را با كتاب نخست مقابله كرد
4 و ديد كه حتي يك حرف هم جا نيفتاده است 9«F
.

F:10 علم نوشتن 5
عبدالرحمن بن ابيزناد از پدرش نقل ميكند كه «من و ابن شهاب طواف ميكرديم در
حالي كه ابن شهاب الواح و صحيفهها را با خود داشت و ما به او ميخنديديم!» و در
روايت ديگري ميگويد: «ما تنها حلال و حرام را مينوشتيم اما ابن شهاب هر چيزيوي محمد بن مسلم بن عبيداالله بن عبداالله اصغر بن شهاب بن عبداالله بن حارث بن
زهره بن كلاب بن مره قريشي مدني، ساكن در شام، معروف به «ابن شهاب زهري» از
ائمه اَعلام، فقيه و محدث بزرگ و حافظ دوران خود است. مادر وي عائشه بنت عبداالله
أكبر بن شهاب است. كنيه وي ابوبكر است. محمد بن سعد وي را از شخصيتهاي طبقه
چهارم اهل مدينه دانسته است.
محمد بن يحيي بن ابي عمر از سفيان نقل ميكند كه: زهري را ديدم كه موي سر و
محاسنش سرخ رنگ مائل به سياه بود گو اينكه در آن كمي كتم [به همراه حنا] استفاده
0 كرده بودF
1
.
زهري به ضم «ز» و سكون «ه» نسبت به «زهرة بن كلاب بن مرة» (بني زهرة) است كه
قبيلهاي بزرگ از قريش هستند. آمنه مادر رسول االلهص و بسياري از صحابه از آنان
هستندF1
2
.
او را نخستين تدوينگر حديث ميدانند كه به دستور خليفه اموي، عمر بن عبدالعزيز
3 اقدام به اين كار نمودF2
.

1 -أعلام السلف: به نقل از: تهذيب الكمال.
2 -وفيات الأعيان.
3 -اين در واقع نخستين تدوين رسمي حديث است، اما تدوين حديث به صورت غير رسمي پيش از وي نيز
صورت گرفته است. نگا: السنة قبل التدوين.

8 تابعين
تولد و رشد:
بر اساس گفته دحيم و احمد بن صالح، وي به سال 50 هجري ديده به جهان گشوده
. تولد وي در 1 است اما خليفه بن خياط ولادت او را در سال 51 3 هجري دانسته استF
دوران خلافت معاويه بوده است.
طلب علم
تلاش او در طلب علم:
وي قرآن را در هشتاد روز حفظ كرد و سپس در اواخر دوران صحابه در حالي كه
بيست و چند سال داشت در طلب علم برآمد. ابن شهاب از برخي از صحابه از جمله
انس بن مالك و عبداالله بن عمر و جابر بن عبداالله و سهل بن سعد و ابوالطفيل و مسور و
ابن مخرمه شنيده و از آنان روايت نمود.
او همچنين از بزرگان تابعين علم آموخت از جمله: ابو ادريس خولاني، و عبداالله بن
حارث بن نوفل، و حسن و عبداالله، فرزندان محمد بن حنفيه، و حرمله مولاي اسامه بن
زيد، و عبداالله و عبيداالله و سالم، فرزندان ابن عمر، و عبدالعزيز بن مروان، و خارجه بن
زيد بن ثابت، و سعيد بن مسيب، و سليمان بن يسار، و عبداالله بن ابيبكر بن حزم، و
عبيداالله بن عبداالله بن عتبه، و عروة بن زبير، و اعرج بن عبدالرحمن بن هرمز، و عطاء بن
ابي رباح، و قاسم بن محمد بن ابيبكر، و محرر بن ابيهريره، و محمد و نافع، فرزندان
جبير بن مطعم، و عمرة دختر عبدالرحمن و ديگران.
وي از امام تابعين، سعيد بن مسيب بهره فراوان برد، خود وي ميگويد: «هشت سال
در برابر سعيد بن مسيب زانو زدم» و ميگويد: «براي طلب حديث سه روز سعيد بن
مسيب را دنبال كردم» وي همچنين ملازمت عبيداالله بن عبداالله را مينمود و براي طلب

1 -سير أعلام النبلاء.

تابعين 9
علم خدمتگذاري او را ميكرد.
او همينطور ملازمت عروه بن زبير را مينمود و ميگفت: «عروه دريايي است كه
تمامي ندارد».
زهري در طلب علم بسيار شجاع بود و هرچه را ميخواست ميپرسيد. عبدالملك بن
مروان -هنگامي كه بار اول نزد او رفت- وي را به طلب علم تشويق كرد و گفت: «در
طلب علم كوشا باش و به غير آن مشغول نشو زيرا من ميبينم كه تو از چشم حافظ و
قلبي هشيار برخوردار هستي و به نزد انصار در خانههايشان برو».
روايت شده است كه زهري حديث را مينوشت و آن را مذاكره ميكرد و پس از
حفظ كردن آن نوشتهاش را پاك ميكرد. او از بانشاطترين طلاب علم بود كه بسيار به
حلقات علماء رفت و آمد ميكرد و هيچكس را كه از علمي برخوردار بود رها نميكرد
مگر آنكه به نزدش ميرفت.
ابراهيم بن سعد بن ابراهيم در اين مورد ميگويد: «به پدرم گفتم ابن شهاب چگونه از
شما پيش افتاد؟ گفت: او هميشه در صدر مجالس مينشست و در مجالس علم هيچ
ميانسالي نميديد مگر آنكه از او ميپرسيد و هيچ جواني را نميديد مگر آنكه از او
ميپرسيد، سپس به خانههاي انصار ميرفت و در آنجا جوان و ميانسال و پيرمرد و زني
1 نميديد مگر آنكه از وي سوال ميكرد...»F4
.

قدرت حفظ وي:
ذهبي به نقل از برادرزاده زهري ميگويد: «به سبب قدرت حفظي كه زهري داشت
2 قرآن را در هشتاد شبانهروز حفظ كرد 5«F
.

معمر از زهري روايت ميكند كه گفت: «هيچگاه به كسي نگفتم سخنت را تكرار

1 -السنة قبل التدوين.
2 -من أعلام السلف: به نقل از تذكرة الحفاظ ذهبي.

10 تابعين
F6«كن 1
.
ابن وهب از ليث بن سعد نقل ميكند كه ابن شهاب ميگفت: «چيزي را به سينه
2 نسپردم كه از يادم برود 7«F
.

قرة بن عبدالرحمن ميگويد: «زهري صحيفهاي نداشت مگر كتابي كه در آن نسب
3 قومش را نگاشته بود 8«F
.

سعد بن عبدالعزيز ميگويد: «هشام بن عبدالملك از زهري خواست كه براي برخي از
فرزندانش حديث املا كند. او كاتبي خواست و براي او چهارصد حديث املا كرد. بعدها
هشام [براي آزمايش وي] به او گفت: آن كتاب گم شده است. زهري كاتب را فرا خواند
و دوباره [آن احاديث] را بر وي املا كرد. هشام كتاب دوم را با كتاب نخست مقابله كرد
4 و ديد كه حتي يك حرف هم جا نيفتاده است 9«F
.

F:10 علم نوشتن 5
عبدالرحمن بن ابيزناد از پدرش نقل ميكند كه «من و ابن شهاب طواف ميكرديم در
حالي كه ابن شهاب الواح و صحيفهها را با خود داشت و ما به او ميخنديديم!» و در
روايت ديگري ميگويد: «ما تنها حلال و حرام را مينوشتيم اما ابن شهاب هر چيزي

 درباره زندگی می باش