❞ كتاب تربیت روحی و اجتماعی در اسلام ❝ ⏤ اکرم ضیاء العمرى

فهرست مطالب ................................................................. أ
مقدمه دکتر یوسف قرضاوی ..................................................١
مقدمهی مؤلف ................................................................٣
پبشگفتار قانون مهر...........................................................٥

بخش اول: تربیت روحی

باب اول: ترتیب با توجه به عبادات ................................١١
فصل اول: نقش فرائض و سنتها در تربیت ................................ ١٢
مشرعیت عبادات.....................................................................١٢
بحث اول: نماز........................................................................١٣
بحث دوم: زکات......................................................................١٩
بحثسوم: روزه ماه رمضان.........................................................٢٦
حج.....................................................................٣٠ ّ بحث چھارم:
بحث پنجم: نماز شب................................................................٣٥
بحث ششم: تلاوت قرآن ............................................................٤١
فصل دوم: نقش عبادتهای قلبی در تربیت.................................٤٧
بحث اول: محبت خداوند و راه رسیدن به دوستی او ..........................٤٧
راه رسیدن به ولایت خدا............................................................٥٦
بحث دوم: خفاظت خدا از مؤمن ..................................................٦١
یت ......................................................................٦٧ ّ بحث سوم: ن

ب تربیت روحی و اجتماعی در اسلام
بحث چھارم: توکل ...................................................................٧١
بحث پنجم: توبه......................................................................٨١
فصل سوم: نفش عوامل دل نرمی در تربیت .................................٨٨
بحث اول: ذکر........................................................................٨٨
بحث دوم: شکر.......................................................................٩٣
بحث سوم: دعاء ......................................................................٩٩
پارهای از شرایط و آداب دعا......................................................١٠٣
باب دوم: تربیت با توجه به عقاید و خاصیت الگوپذیری انسان ١٣١
فصل اول: تربیت با توجه به ایمان به روز آخرت...........................١٣٢
بحث اول: برانگیخته شدن پس از مرگ ........................................١٣٢
اثبات زندگی در عالم برزخ و عذاب قبر.........................................١٣٩
بحث دوم: شفاعت .................................................................١٤٥
بحث سوم: بھشت..................................................................١٥٨
بحث چھارم: آتش جھنم..........................................................١٦٤
فصل دوم تربیت با توجه به نمونههای والا و الگو پذیری از آنها..........١٨٧
بحث اول: چنگ زدن به قرآن و سنت..........................................١٨٧

بخش دوم تربیت اجتماعی

باب اول: فرد و خانواده........................................... ٢٠٣
فصل اول: تربیت فرد ........................................................٢٠٤
بحث اول: تربیت کودک...........................................................٢٠٤
بحث دوم: تربیت اجتماعی براساس حس زیبایی دوستی ...................٢٠٨
بحث سوم: احترام به دیگران.....................................................٢٢٠
بحث چھارم: شناخت مسئولیتھای فردی....................................٢٣١

فهرست مطالب ج
بحث پنجم: امنیت فردی.........................................................٢٣٨
بحث ششم: حمایت اجتماعی از افراد..........................................٢٤٣
فصل دوم: حمایت از روابط خانوادگی......................................٢٥٥
بحث اول: نیکی به پدر و مادر....................................................٢٥٥
بحث دوم: صله رحم...............................................................٢٦٠
باب دوم: ایجاد امنیت اجتماعی ................................. ٢٦٥
فصل اول: تحکیم پایههای امنیت اجتماعی ................................٢٦٦
بحث اول: مسئولیت اجتماعی ...................................................٢٦٦
بحث دوم: پاس داشتن وحدت جامعه ..........................................٢٧٠
بحث سوم: تشویق مردم به ھمبستگی و پذیرش مسئولیتھای یکدگر....٢٧٦
بحث چھارم: تحکیم پایهھای عدالت............................................٢٨٦
بحث پنچم: جلوگیری از استکبار................................................٢٩٢
فصل دوم: تلاش برای پاکسازی جامعه ....................................٣٠٨
بحث اول: پخش کردن گناه و بدی حرام است ...............................٣٠٨
بحث دوم: قضیهی سرپرستی در جامعهی اسلامی...........................٣٢٣
فصل سوم: رشد اقتصادی ..................................................٣٣٠
بحث اول: نگھداری ثروت و ایجاد رشد اقتصادی.............................٣٣٠
بحث دوم: صدقهی واجب و صدقهی سنت....................................٣٣٥
بحث سوم: ایمان و ثروت .........................................................٣٤٥
بحث چھارم: دیدگاه مسلمان به نسبت تفاوت دارائیھا .....................٣٥٠
خاتمه: غربت مؤمن در دنیا و وعدهھای پروردگار به او ......................٣٥٥
فهرست منابع و مراجع .....................................................٣٦٥

شکر و ستایش خدایی را که به فضل و نعمت او، کارھای نیکو بهانجام میرسد.
ھمان خدایی که ما را بهسوی این دین ھدایت نمود و اگر راھنمایی او نبود، ما راھیاب
نبودیم. و درود و سلام بر پیامبری که بهعنوان رحمت برای جھانیان و ھمهی خلایق
برانگیخته شد، ھمان سرور و امام و اسوه و حبیب ما، حضرت محمد مصطفی، و نیز
درود و سلام بر آل و اصحاب و پیروان او که راه او را تا روز قیامت، به نیکی در پیش
گرفتند.
اما بعد:
به حقیقت که سنت نبوی دریایی لبریز و مالامال از لؤلؤ و گوھرھای گرانبھایی
ھمچون ارزشھای والای اخلاقی، افکار ھدایت یافته، رفتارھای کریمانه، آداب و
مفاھیم والا و بلندمرتبه، راھنماییھای خدایی و رویکردھایی مثبت برای انسان در
زمینهھای مختلف زندگی است. و ھر انسان آ گاه و متخصص در سنت، معانی و
مفاھیمی را در آن مییابد که فکر را صیقل، قلب را غنی و برای عمل انگیزه ایجاد
میکند و آدمی را بر میانگیزد که در این زمینه مطالبی را به نوشتار درآورد.
آری اگر میبینیم که دانشمندان عرصه فقه و قانونگذاری در سنت مسائلی را
یافتهاند که در نظر آنان، سنت را شایسته مرجع شدن برای قانونگذاری کرده و آن را
در مرتبه بعد از کتاب خدا قرار داده است، از سوی دیگر میبینیم که دانشمندان و
مردان راه دعوت و تربیت و علوم انسانی و اجتماعی نیز در سنت چیزھایی یافتهاند که
صندوقھای علم آنان را لبریز از معارف و ارزشھا و قواعد و قوانین و موازین سنجش
نموده است که این یافتهھا راه را برای پیشرفت علوم آنان ھموار مینماید، از انحراف
به چپ و راست محفوظ شان میکند و خود آنان و علومشان را فقط بهسوی صراط
مستقیم رھنمون میگرداند.

٢ تربیت روحی و اجتماعی در اسلام
«و این راه مسقیم من است، پس از آن پیروی کنید و از راهھای (پراکنده) پیروی
نکنید، که شما را از راه خدا دور میکند و این چیزی است که خداوند شما را به آن
سفارش نموده است، شايد پرهيزگار شويد».
در بیان این مطلب دلیلی بھتر از این کتاب که ھماکنون به خوانندگان مؤمن تقدیم
میداریم سراغ ندارم، یعنی کتاب (تربیت روحی و اجتماعی در اسلام) که مؤلف فاضل
ً آن دکتر اکرم نیز کتاب دیگر ایشان به

ضیاء العمری، سخت به آن مشغول بود. ما قبلا

اسم (سیره صحیح نبوی) را انتشار دادیم. وی در آن کتاب، به روش محدثین تحقیق
کردهبود. تکیهگاه اصلی مؤلف در کتاب حاضر برای ارائه مطالب، قرآن کریم و سنت
صحیح پیامبر ج است. و به صورتی دقیق از احادیث ضعیف پرھیز نموده است. زیرا
ھنگام بحث از برنامهھای اسلامی نمیتوان به حدیث ضعیف استناد کرد.
مؤلف کتاب به خاطر اصالتی که در فرھنگ اسلامی دارد و در زمینه دعوت و تربیت
اسلامی خبره و کارآمد است و از توانایی خاصی در بحث، تحقیق، تجزیه و تحلیل
مسائل برخودار است، این شایستگی را یافته است که مراد و منظور خود را با اصالت
بنویسد و به وضوح از آن تعبیر کند و برای آن استدلالی قوی داشته باشد.
بر این اساس مرکز تحقیقات سنت و سیره دانشگاه قطر بسیار خرسند است که این
تحقیق را منتشر سازد تا مسلمانان از آن نفع برده و محققان از سرچشمهھای آن بھره
گیرند.
از خدواند متعال خواستارم که مؤلف کتاب را بهخاطر علم نافعی که در این کتاب
آماده کرده پاداش خیر دھد، خواننده را از آن بھرهمند سازد و ناشر و ھمه کسانی را
که در چاپ و آمادهسازی آن دخیل بودهاند به اجر و پاداش رساند.
وآخر دعوانا إن الحمد الله رب العالـمين

«الحمد الله رب العالـمين، وصلاة والسلام على النبي الامين وعلى آله وصحبه اجمعين».
دین اسلام به عنوان رحمتی برای جھانیان فرود آمد، پس قانون مھر و دینی استوار
است. خداوند چنین فرمودهاست:

«خداوند برای شما آسانی میخواھد، برای شما دشواری نمیخواھد».
محمد مصطفی نیز آن را چنین توصیف نمودهاست:

. «من با بهھمراه داشتن دینی حقگرا و توأم با مھر و (١ (الس » َّم

بخشش برانگیخته شدم».
ِّ إن ين َّ «
ْ � ، ُرس ْ ٌ ادل
َّ و
َ بالغ ة ُ ِ دوة
ْح
ْ والر ، ٍ ويشء من ِة َّو
ُّجل
. «دین آسان است و ھرکس آن را بر خود (٢ (ادل »
سخت بگیرد سرانجام خسته و مستأصل خواھد شد. پس در رفتار، کردار و اقوال
خود معتدل باشید و راه راست و میانه را در پیش گیرید، شادمان باشید و از نشاط
خود در اوقات مختلف شبانهروز برای عبادت بھره گیرید».
در این حدیث به سرشت اسلام، شمولیت آموزهھای آن، وسعت اھداف و ھماھنگی
آن با فطرت انسانی، حدود توانائیھا و تنوع حالات او اشاره شدهاست. انسان گاھی
رغبت عبادت دارد و برای آن آستین بالا میزند و گاھی نسبت به انجام آن سستی
میورزد. بدین خاطر است که محمد مصطفی ج پیروان خود را امر کرده که در
دین« ق

� » نورزند؛ یعنی خود را به سختی نیندازند و با تکلیف زیاده و سختگیری َ
فراوان بر نفس، بار بیش از حد بر دوش خود نگذارند، آن ھم درصورتی که

١ -به روایت امام احمد در مسند، ج۵ ،ص ۲۶۶.
٢ -به روایت بخاری: فتح الباری، ج۱ ،ص ۹۳ ،شماره ۳۹.

٦ تربیت روحی و اجتماعی در اسلام
سختگیری شایستهی آن حال و مقام نیست و نباید با گفتهھا یا افعالی مشقتآمیز
باعث ایجاد تنفر از عبادت و سستی در انجام آن شوند. چنین مسئلهای در احوال
بعضی از مردم مشاھده میشود که گاھی به حدی به عبادت میپردازند که از مصالح و
ضروریات زندگی ھم باز میمانند، اما ناگھان نه تنھا سنتھای دین بلکه فرضیات و
واجبات را ھم رھا میکنند. چنین افراط و تفریطی فقط زمانی اتفاق میافتد که طبع
دین و سرشت انسانی، آنگونه که پبامبر ج به آن اشاره داشت، مراعات نشده باشد.
اسلام از
ُّ
ت ف نھی میکند و میخواھد که نفس انسانی، بر سرشت خود باقی بماند َکل
و با نرمی و مھربانی بر پلهھای کمال بالا برده شود. زیرا نرمش و مھربانی در ھر امری
. (١ (باعث زینت آن میگردد
از این رو پیامبر اکرم ج از زیاده روی و افراط نھی نموده و فرمودهاست:
» َ
َ
. «افراط کاران ھلاک شدند». (٢ (ال » ْ
[از منظر کلام نبوی] « ِّ متنطع» به کسانی گفته میشود که به خاطر عقیده با فطرت
خود مخالفت میکنند و در این مسئله خود را از مردم جدا میسازند در حالیکه اسلام به
مراعات فطرتی که انسان بر آن سرشته شده توجه کرده، آرزوھا و غرایز او را سرکوب
ننمودهاست. بلکه آن را بهسوی خیر و نیکی سوق داده و از شر و بدی منع نمودهاست.
اسلام این را نمیپذیرد که انسان مسلمان خود را از استراحت و غذا و ازدواج و یا
خواب محروم دارد. چرا که خداوند انسان را با این سجایا خلق کردهاست،غرائز مختلفی را
در وی سرشته است و در او نیاز به آرامش و خواب و خوراک را قرار داده است.
محمد مصطفی ج روش خود را در مورد شیوه زندگی کردن فرا روی اصحاب خود
گذاشت و آنان را به پیروی از این روش بدون افراط و تفریط تشویق نمود. از انس س
روایت شدهاست که: «سه دسته از مردم به خانه ھمسران پیامبر ج آمدند و در مورد
نحوه عبادت پیامبر ج پرسوجو میکردند. پس از این که مطلع شدند، گویی با ھم
گفتگو میکردند و چنین میگفتند: ما کجا و پیامبر ج کجا؟ او با وجود اینکه خداوند
گناھان گذشته و آیندهاش را بخشیدهاست [تا این حد عبادت میکند]. یکی از آنان
گفت: من از این به بعد در تمام طول شب نماز میخوانم و نمیخوابم. دیگری گفت:
١ -این مضمون در حدیث صحیح به روایت امام مسلم، ج۴ ،ص ۲۰۰۴ ،شماره ۲۵۹۴ آمده است.
٢ -به روایت امام مسلم، ج۴ ،ص ۵۵۲۰ ،حدیث شماره ۲۶۷۰.

پیشگفتار ٧
من ھم از این پس ھمه روزھا روزه میگیرم. شخص سوم ھم گفت: من ھم ھرگز
ازدواج نمیکنم. پیامبر ج نزد آنان آمد و فرمود: آیا شما چنین و چنان گفتهاید؟ به
خدا قسم من بیشتر از ھمه شما از خدا میترسم و پرھیزکارترم، اما با این حال گاھی
روزه میگیرم و گاھی نه، گاھی نماز شب میخوانم و گاھی میخوابم و با زنان ھم
. آری پیامبر ج (١ (ازدواج میکنم. ھرکس از سنت من روی گرداند از من نیست»
اینگونه از انحراف بهسوی رھبانیت جلوگیری کرد و توضیح داد که شکنجه دادن
نفس از طریق منع کردن آن از غذا و استراحت و آرامش، مورد پسند دین نیست.
ھمچنین گوشه نشینی و خلوت و پرھیز از ازدواج ھم پایهای در دین ندارد، بلکه خوراک و
استراحت، بدن را قوی و انسان را برای انجام طاعات وعبادات توانا میگرداند و ازدواج ھم
جامعه را قادر میسازد که از نیروھای انسانی لازم برای رشد و ترقی برخوردار باشد و با
استفاده از اسباب فراھم شده توسط افراد، {{اندیشهور}} گردد، پلهھای تمدن را طی کند
و بتواند به ھنگام مشکلات و گرفتاریھا از خود دفاع نماید.

 نویسنده در این کتاب با استناد به قرآن و سنّت، به بررسی موضوع پرداخته است. این بررسی در دو بخش مجزا صورت گرفته که به ترتیب در بخش «تربیت روحی» این مبحث در چهارچوب عنوان‌هایی چون: توجه به عبادات و نقش فرایض و سنّت‌ها در تربیت و توجه به عقاید و خاصیت الگوپذیری انسان‌ها، مورد توجه قرار گرفته است و در بخش «تربیت اجتماعی» این مبحث از زاویه‌های فرد و خانواده، حمایت از روابط خانوادگی و اقتصاد مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان نیز در بخشی مجزا با عنوان «با تأملی در سورة هود از قرآن کریم»، به بررسی موضوع مورد بحث پرداخته شده است.