فهرست مطالب.......................................................١
نهضت اصلاح تفکر مذهبی شیعی ادامه دارد.......................٣
* دگراندیشی دینی در تشیع.............................................٦
* نسل اول..................................................................٩
* نسل دوم..................................................................٩
ھویتیابی ..................................................................١٠
*نسل سوم اصلاح و تجددطلبی دینی ...............................٢٨
۱ -محسن کدیور .........................................................٢٨
۲ -دکتر مقصود فراستخواه .............................................٣٣

نهضت اصلاح تفکر مذهبی شیعی ادامه دارد
نھضت اصلاح تفکر مذھبی شیعه یا جریان تجدید نظر طلب در عقاید
شیعه در ایران، که ھدفی جز اصلاح طلبی دینی نداشت، در صدسالۀ اخیر
بهویژه از زمان رضاشاه به بعد، بیش از ھر زمان دیگر بروز و ظھور یافت و به
طور رسمی خود را در محافل عمومی و مطبوعات دینی مطرح ساخت.
وقتی که بحث اصلاحگری دین و مذھب مطرح شد، برخی جریانھای
فکری نیز با ھدف اصلاح در امور دینی به فعالیت مشغول شدند. این عده
که ابتدا تنھا شعار بازگشت به قرآن و رجوع به ویژگیھای مذھبی سالھای
نخست اسلام را مطرح میکردند، کمی بعد با طرح این موضوع ـ که یکی از
مھمترین زمینهھای اختلاف موجود میان مسلمانان بحث تفاوتھای مذھبی
و گسترش خرافه است ـ کار خود را آغاز کردند و اندکی بعد شاخهای از
ھمین گروه با طرح این موضوع که خرافات در میان طیفھای شیعه
گسترش پیدا کرده بنا را بر مخالفت با اعتقادات شیعی گذاشتند.
این جریان ھمواره با فراز و فرودھایی ھمراه بوده است. بسیاری از
مصلحان دینی نظیر آیتالله طالقانی و دکتر علی شریعتی نیز از مدافعان این
حرکت بوده و گاه خود مصدر حرکتھای خوبی بودند. در این جریان،
بازگشت به قرآن، عنوانی است که تمامی پیشگامان نوگرای جنبش اسلامی

 نهضت اصلاح تفکر مذهبی شیعی ادامه دارد
معاصر به نوعی از آن یاد کرده و آن را یکی از محورھای مھم اصلاحطلبی
خود قرار دادند. زمانی که در اواخر سده سیزدھم ھجری (نوزدھم
میلادی)، مسلمانان در رویارویی با غرب و استعمار اروپایی قرار گرفتند و
موجودیت خود را در خطر دیدند، گروھی از رھبران فکری و سیاسی
مسلمانان به چارهاندیشی پرداخته و کوشیدند از یک طرف جلوی
سلطهگریھا و دستاندازیھای مداوم استعمارگران را بگیرند و از طرف
دیگر مسلمانان را به بیداری فکری و سیاسی و اجتماعی فرابخوانند و از این
طریق ھویت گمشده یا ضعیف شدۀ اسلامی را احیا کنند و مسلمانان را به
مقاومت و در نھایت احیای مجدد مجد و عظمت دیرین وادارند. برای تحقق
این آرمان بلند، شعارھا، شیوهھا و تدابیر نظری و عملی فراوان و متفاوتی
اتخاذ شد که بسیاری از آنھا به مقتضیات شرایط و نیازھای اقلیمی، تاریخی،
فرھنگی و سیاسی روز بستگی داشت. یکی از ھمین شعارھای اساسی و
محوری، «بازگشت به قرآن» نام داشت که در ارتباط مستقیم با شعار
جنبش اسلامی بازگشت به اسلام بود.
در واقع در پی طرح ایده بازگشت به اسلام، این پرسش مطرح شد که
چگونه این امر میتواند به وقوع بپیوندد و در پی آن، اندیشه «بازگشت به
قرآن» بهعنوان پاسخ عنوان شد. از این رو در پاسخ چه باید کرد و حتی
دربارۀ ماھیت بازگشت به اسلام و چگونگی اجرا و تحقق آن، نعمانی، سرسید
احمدخان ھندی، مولانا محمدعلی، ابوالکلام آزاد، و نظیر اینھا نیز قرآن را
کم و بیش بهعنوان محور اصلاحطلبی و متن آموزشی حرکت نوین اسلامی
قرار دادند. به ھمین دلیل تمامی آنان کوشیدند آ گاھیھای تازه و
رویکردھای تفسیری نوین از قرآن پدید آورند و خود نیز تفاسیر نوگرایانهای
از تمام قرآن یا سورهھا یا حتی آیاتی از قرآن بنگارند. بعدھا مصلح و

نهضت اصلاح تفکر مذهبی شیعی ادامه دارد ٥
نواندیش مسلمان اقبال لاھوری در شبه قاره ھند، قرآن را بنیاد تجدید بنای
اندیشه اسلامی خود قرار داد و کوشید با «متد شناخت قرآنی» به باز سازی
فھم اسلام یاری رساند. ابیات زیر از اقبال، اھمیت و نقش قرآن را در نظر او
آشکار میکند:
نقش قرآن تا که در عالــم نشست نقشهھـای پاپ و کاھن را شکست
باز گویم آن چه در دل مضمر است این کتـابی نیست، چیز دیگر است
در مصر و بهطور کلی در تمامی آفریقا و کشورھای عربی کسانی چون
شیخ محمد عبده، رشید رضا، حسن البناء، سید قطب، مالک بن نبی و
دیگران، و در ژاپن توشیھیکو ایزوتسو اندیشۀ بازگشت به قرآن را در اشکال
مختلف ادامه دادند و ھمین شعار را پی گرفتند. بهعبارت کلیتر پدیدۀ
بازگشت به قرآن پاسخی به یک پرسش اجتماعی ـ سیاسی بود.
در اواخر قرن ١٣ و اوایل قرن ١٤ مسلمانان متوجه شدند که نسبت به
ملتھای دیگر عقب افتاده ھستند و سیادت نخستین را از کف دادهاند که
بلافاصله سؤال «چه باید کرد؟» مطرح شد. در ایران نیز این سؤال مورد
توجه قرار گرفت. در پاسخ به سوال چه باید کرد؟ شماری از مصلحان گفتند
که پاسخ مسأله در بازگشت به قرآن است. لذا این شعار، انگیزه و خاستگاه
اجتماعی داشت و به عبارتی دیگر بازگشت به قرآن، سخن و شعار مفسران و
حوزهھای علمیه یا نھادھای علمی و دانشگاھی و محافل قرآنی نبود، بلکه
شعاری بود که از سوی کسانی مطرح شد که متوجه شدند جھان اسلام
عقب افتاده و چارۀ امر نیز بازگشت به قرآن است.
البته باید توجه داشت که با توجه به خاستگاه متفاوت کسانی که دعوی
اصلاحگری در دین داشتند، نظریات و طرحھای گوناگونی به اسم بازگشت
به قرآن، مبارزه با خرافات و اصلاحگری مطرح شد و بجز عدهای از

 نهضت اصلاح تفکر مذهبی شیعی ادامه دارد
اصلاحگران دینی که بهصورت ریشهای در حوزهھای علمی به فراگیری
ً روحانی و
دروس طلبگی پرداخته بودند، برخی دیگر از این جریان که بعضا
یا غیر روحانی بودند، با مشخصهھایی چون فاصله گرفتن از مرجعیت رسمی
ً دینی و روحانیت در این راه گام

و عدم پذیرش رھبری آنان، مستقلا

برداشتند.
* دگراندیشی دینی در تشیع
دگراندیشی دینی در حوزه شیعی از شاخهھای مختلفی برخوردار است و
نمیتوان با یک داوری مشخص و یکسان در مورد ھمۀ شاخهھای آن ارزیابی
مشترکی داشت. برخی از آنان خود را شیعه مینامیدند و تفاوت سلوک و
منش عبادی خود با برخی از احکام و فروعات مذھبی مرسوم و متداول در
میان شیعیان را صرفا کردند. گروھی ً ناشی از اختلافات فقھی عنوان می
دیگر به طور کلی از شیعه یا سنی نامیدن خود اعلام برائت کرده و یادآور
میشدند که در زمان رسولخدا ج اثری از تقسیمبندی مسلمانان به صورت
شیعه و سنی نبود و ایجاد فرق مختلف اسلامی ناشی از بروز انحراف از افکار
و عقاید دینی است.
بعضی از سردمداران جریانھای تجدیدنظر طلب نیز تشیع را بدعتی
ساخته و پرداختۀ عبدالله بن سبأ یھودی دانسته و اعلام کردند که
شیعهگری، مذھبی خودبنیاد بوده و با ھدف ایجاد اختلاف بین مسلمانان
پدید آمده است. گروه اخیر در عرصۀ فروعات مذھبی بیش از دو گروه دیگر
با پیروان مکتب سنت و جماعت اعلام ھماھنگی و ھمرنگی میکند. سخن
مشترک افراد این جریان که خود را به عنوان پیشگامان تحولطلب حرکت
اسلامی میدانند، بحث بازگشت به قرآن است.

نهضت اصلاح تفکر مذهبی شیعی ادامه دارد ٧
به اعتقاد این عده طرح بازگشت به قرآن با این ھدف ارائه میشود که
تنھا سند وحیانی و تحریف ناشده و مقبول تمام مسلمانان، قرآن است و این
متن مقدس، محور دینشناسی است و بنابراین از آغاز، مبنا و معیار
جھانبینی، عقاید، ارزشھا، احکام و شعائر بنیادین اسلامی بوده و اکنون
نیز باید باشد. در واقع به گمان طراحان شعار بازگشت به قرآن، «حبلالله» و
«حبلالمتین» ابزار آ گاھی و وحدت و جنبش اخلاقی و اجتماعی قرآن
است و با بازخوانی نقادانۀ تاریخ اسلام و با تکیه بر مبانی قطعی قرآن و وحی
میتوان از خرافات و باورھای انحرافی و منسوب به دین رھا شد و خیزش
فرھنگی و اجتماعی با برکت صدر اسلام و عصر نبوی را بار دیگر تجدید کرد.
آنان معتقدند دوری از قرآن و فھم نادرست دین و آموزهھای قرآنی سبب
انحطاط و عقبماندگی جوامع اسلامی شده است. از اینرو، عزت دوبارۀ
مسلمانان از ھمانجا آغاز میشود که در صدر اسلام و در عصر نبوی شروع
شده و آن ھم فھم درست وحی و عمل درست و خالصانه به پیام قرآن و
توجه به جامعیت اسلام و قرآن است. از سوی دیگر این جریان معتقد است
در دین اسلام خرافات زیادی نفوذ پیدا کرده که علت این امر بیدقتی در
نقل حدیث و روایت، بدون توجه به راستی و درستی آن است که تحت
عنوان سنت وارد مفاھیم و معارف اسلامی شده است. بنابراین تنھا راه چاره
پناه بردن به قرآن و قرار دادن این کتاب آسمانی بهعنوان دستورالعمل
زندگی است.
ریشه این جریان فکری و مذھبی به دوران قاجاریه باز میگردد. در آن
ایام با توجه به ھجوم بیگانگان و استعمار، غارت منابع کشورھای مسلمان
توسط ابرقدرتھا و وجود تفرقه و عدم یکپارچگی در میان ملتھای
مسلمان، کمکم این ذھنیت در میان برخی از نیروھای شیعی دگراندیش و

٨ نهضت اصلاح تفکر مذهبی شیعی ادامه دارد
نوگرا به وجود آمد که علت اصلی بدبختی و سیاهروزی جامعه اسلامی
نداشتن وحدت است که عامل اصلی این تفرقهھا و وجود اختلافات مذھبی
و فرقهای است. بنابراین برخی روحانیون نواندیش حوزهھای علمیه به زعم
خود، برای ایجاد فضایی تفاھمآمیز به فکر انتشار افکار و آثاری افتادند تا
زمینۀ وحدت و اتحاد بین مسلمانان را فراھم کنند. در رأس این افراد
شیخ اسدالله خرقانی بود که به این کار اقدام کرد و آثاری از خود به جای
گذاشت. این راه توسط نویسندگان و پژوھندگان دیگر نیز ادامه پیدا کرد.
اما نکته قابل توجه در این میان این که اگر چه در قدم اول این عالمان
دینی به فکر ایجاد فضایی مسالمتآمیز میان شیعه و سنی بودند و از بیان
پارهای از مسائل اختلافبرانگیز دوری میکردند، اما ادامهدھندگان این راه
بیش از آن که برای ایجاد وحدت به منابع شیعی تکیه کنند، کتب و آثار اھل
سنت را مورد توجه قرار داده و بعد از مدتی با پذیرفتن استدلال اھل سنت
در مورد امامت و ولایت، از این نیز فراتر رفته و با بیان اینکه ھم شیعه و ھم
اھل سنت در ترویج خرافه نقش بسزایی داشتهاند، اقدام به خرافهزدایی از
اسلام نمودند. افرادی نظیر شریعت سنگلجی، حیدرعلی قلمداران، حیدر
جلالی قوچانی، یوسف شعار، ابوالفضل برقعی، صادق تقوی و... و در نھایت
سیدمصطفی حسینی طباطبایی از جمله ادامهدھندگان این راه بودند و آثار
و کتب متعددی را برای اثبات نظرات خود نگاشتند.

 نهضت اصلاح تفکر مذهبی شیعه یا جریان‌ تجدید نظر طلب در عقاید شیعه در ایران، که هدفی جز اصلاح طلبی دینی نداشت. بازگشت به قرآن، عنوانی است که تمامی پیشگامان نوگرای جنبش اسلامی معاصر به نوعی از آن یاد کرده و آن را یکی از محورهای مهم اصلاح‌طلبی خود قرار دادن لذا این شعار، انگیزه و خاستگاه اجتماعی داشت و به عبارتی دیگر بازگشت به قرآن، سخن و شعار مفسران و حوزه‌‌های علمیه یا نهادهای علمی و دانشگاهی و محافل قرآنی نبود، بلکه شعاری بود که از سوی کسانی مطرح شد که متوجه شدند جهان اسلام عقب افتاده و چارۀ امر نیز بازگشت به قرآن است.