.................................................................................................مقدمه 1
2 مبحث اول: تعريف اماميه.................................................................. 22
3 مبحث دوم: بيان عقايد خاص اماميه.................................................. 24
4 عقايد خاص اماميه كه آنها به آن تصريح مينمايند ........................... 24
5 عقايد خاصى كهبسياري از اماميهمخالفت خود را با آن ابراز مينمايند...... 28
6 مبحث سوم: فرقههاي اماميه (دوره) معاصر....................................... 43
7 اول: اقسام اماميه به اعتبار اهل غلو و اعتدال..................................... 43
8 دوم: اقسام شيعهى اماميه از لحاظ قول به جواز اجتهاد يا عدم آن.... 47
9 مبحث چهارم: پديده تغيير در مذهب اماميه...................................... 49
10 تشيع صدر اول: از ولاء تا تفضيل ..................................................... 51
11 تشيع دوم: از تفضيل تا برائت............................................................ 60
12 تشيع سوم: از توهين و برائت تا نص و عصمت............................... 67
13 تشيع چهارم: از نص مطلق تا محدوديت به عدد دوازده................... 73
14 باب اول: شخصيتهايى كه مذهب امامي را رها كردهاند..................... 74
15 فصل اول: آيت االله العظمي ابوالفضل برقعي...................................... 76
16 مبحث اول: زندگينامه ايشان .............................................................. 77
17 مبحث دوم: مراحل تحولاتش............................................................ 83
18 مرحله نخست: برقعي و تعصب امامي .............................................. 83
19 مرحله دوم: برقعي و اصلاح از طريق سياست .................................. 86
20 مرحله سوم: برقعي و اصلاح ديني .................................................... 90

أعلام التصحيح والاعتدال

٤

٤
   
21 بلاهايى كه برقعى در اين مرحله با آن روبرو شد.............................. 93
22 مبحث سوم: اسباب تحولات برقعي.................................................. 98
23 مبحث چهارم: نظريات اصلاحي برقعي............................................. 102
24 مطلب اول: مسائل مربوط به توحيد ربوبيت ..................................... 102
25 مسأله اول: نسبت علم غيب به ائمه................................................... 102
26 مسأله دوم: امامان و تصرف در هستي (ولايت تكويني) ................... 113
27 مطلب دوم: مسائل مربوط به توحيد الهي.......................................... 118
28 مسأله اول: شرك در عبادت............................................................... 118
29 مسأله دوم: شرك در طاعت............................................................... 119
30 مطلب سوم: ديدگاه برقعى در مورد امامت........................................ 122
31 اول: شورا اساس برگزيدن امام است................................................. 122
32 مناقشه برقعى با ادله امامت................................................................ 124
33 آيه ولايت .......................................................................................... 124
34 آيه بلاغ.............................................................................................. 127
35 آيه تطهير حديث كساء...................................................................... 132
36 دوم: عقيده اماميه با آنچه از ائمه ذكر شده مخالف است................... 137
37 سخنان حضرت علي.......................................................................... 137
38 عدم آگاهي سادات اهل بيت نسبت به عقيده اماميه.......................... 139
39
قيام بسياري از بزرگان آل بيت و درخواست بيعت از مردم براي
خود نه براي امامان............................................................................
142
40 عدم علم بسيارى از خواص (و نزديكان) ائمه بن نصا امامت........... 149

پيشگامان تصحيح و اعتدال

٥

٥
   
41 مطلب چهارم: عقيده شيعه به مهدويت محمد بن حسن................... 153
42 مطلب پنجم: عصمت......................................................................... 156
43 مطلب ششم: بخشهايى از غلو در ائمه............................................ 157
44 مطلب هفتم: موضعگيرى برقعى در مورد شبهه تحريف قرآن........... 164
45 نظر برقعى در مورد تأويلات فاسد.................................................... 165
46 انتقاد برقعى به علت دورى از قرآن................................................... 166
47 انتقاد او به ادعاي ظني بودن دلالت قرآن........................................... 175
48 مطلب هشتم: ديدگاه او در مورد صحابه........................................... 180
49 مطلب نهم: ديدگاه برقعي در مورد خرافات...................................... 187
50 تأثير خرافات بر تفكر مردم................................................................ 191
51 تفاوت ميان معجزات و كرامات و ميان خرافات............................... 193
52 فصل دوم: احمد كسروي .................................................................. 195
53 مبحث اول: زندگينامه او.................................................................... 196
54 مبحث دوم: نظريات كسروي............................................................. 197
55 مطلب اول: مسائل مربوط به توحيد ربوبيت ..................................... 198
56 مطلب دوم: مسائل مربوط به توحيد عبادت...................................... 201
57 مطلب سوم: غلو در ائمه.................................................................... 203
58 تقديس بارگاههايي كه امامان در آن دفن شدهاند............................... 204
59 مطلب چهارم: ديدگاه كسروى در مورد امامت از نظر اماميه............. 206
60 مطلب پنجم: ديدگاه كسروى در مورد مهدي.................................... 209
61 مطلب ششم: ديدگاه كسروى در مورد صحابه.................................. 210
62 مطلب هفتم: موضع كسروى در برابر خرافات .................................. 211

أعلام التصحيح والاعتدال

٦

٦
   
63 مطلب هشتم: موضع كسروى در برابر عزادارى و مسائل مربوط به آن ....... 213
64 مبحث سوم: موضعگيرى اماميه در برابر كسروى.............................. 214
65 مبحث چهارم: بارزترين ملاحظات و انتقادات بر كسروي................ 217
66 فصل سوم: محمد ياسري .................................................................. 230
67 مبحث اول: زندگينامه او.................................................................... 231
68 مبحث دوم: تحول فكرى ياسري....................................................... 233
69 مبحث سوم: نظرات ياسري............................................................... 237
70 مطلب اول: مسائل مربوط به توحيد ربوبيت ..................................... 28
71 نسبت دادن علم غيب به غيرخدا ....................................................... 238
72 نسبت دادن تصرف در هستي به ائمه................................................ 239
73 مطلب دوم: مسائل مربوط به توحيد عبادت...................................... 242
74 مخالفتهاي افراطگرايان در توحيد عبادت ...................................... 243
75 مطلب سوم: غلو در مورد صالحين.................................................... 253
76 پيدايش غلو در اسلام و ابزار گشترش آن ......................................... 253
77 مبارزه ائمه با غلو............................................................................... 254
78 انواع غلو............................................................................................ 255
79 مطلب چهارم: تمسك ياسرى به قرآن كريم...................................... 258
80 انتقاد و نقد ياسري از قول به تحريف قرآن ...................................... 261
81 بعضي از علماي مذهب قائل به تحريف قرآن هستند ....................... 261
82 مطلب پنجم: امامت ........................................................................... 266
83 مطلب ششم: ديدگاه ياسرى در مورد صحابه.................................... 268

پيشگامان تصحيح و اعتدال

٧
   
84 مطلب هفتم: ديدگاه ياسرى در مورد روضه و سينهزنى و................. 271
85 مطلب هشتم: دعوت ياسرى به وحدت اسلامي................................ 273
86 فصل چهارم: اسماعيل آل اسحاق علامه خوئيني .............................. 277
87 مبحث اول: زندگي علامه خوئينى..................................................... 278
88 مبحث دوم: اسباب تحولات خوئينى................................................. 284
89 مبحث سوم: ديدگاههاى خوئيني ....................................................... 287
90 مطلب اول: برخي مسائل متعلق به توحيد......................................... 287
91 بارزترين مخالفات در باب توحيد ..................................................... 289
92 مطلب دوم: ديدگاه خوئينى درباره امامت و مهدي............................ 294
93
مطلب سوم: نقد خوئينى از موضع افراطيون در مورد قول به
تحريف قرآن .....................................................................................
296
94 مطلب چهارم: موضعگيرى خوئينى نسبت به صحابه ن.................. 298
95 مطلب پنجم: راه رسيدن به وحدت اسلامي ...................................... 300
96 فصل پنجم: احمد كاتب .................................................................... 302
97 مبحث اول: زندگينامه او.................................................................... 303
98 مبحث دوم: مراحل تغيير و تحول كاتب ........................................... 306
99 مبحث سوم: نظريات و آراى احمد كاتب ......................................... 311
100 مطلب اول: مسائل مربوط به توحيد ربوبيت ..................................... 311
101 نخست: انكار قول به ولايت تكويني................................................. 311
102 دوم: اختصاص علم غيب تنها به خداوند متعال است....................... 313
103 سوم: نهي از دعا و نيايش و مددجويى به از غير خداوند ................. 315
104 مطلب دوم: ديدگاه احمد كاتب در مورد قرآن.................................. 317

أعلام التصحيح والاعتدال

105 مطلب سوم: نظر وى در مورد اصحاب ن ....................................... 319
106 مطلب چهارم: نظر وى در مورد امامت ............................................. 321
107 نخست: شورا عقيده اهل بيت است .................................................. 322
108 دوم: از ديدگاه كاتب تفكر اماميه چگونه پديد آمد؟.......................... 325
109 سوم: مشكلات رويارويى با نظريه امامت.......................................... 329
110 تحولات فكر سياسي شيعه بعد از غيبت ........................................... 330
111 مطلب پنجم: نظربه كاتب در مورد مهدويت محمد بن حسن........... 334
112 نقد روايتهاى تاريخى توسط كاتب................................................. 336
113 نقد شهادت و گواهى نايبهاى چهارگانه توسط كاتب ....................... 338
114
بخش دوم: شخصيتهاى برجستهاى كه در درون مذهب اماميه به
اصلاح پرداختهاند..............................................................................
341
115 فصل اول: آيه االله العظمي محمد بن مهدي خالصي.......................... 344
116 مبحث اول: زندگينامه او.................................................................... 345
117 مبحث دوم: مراحل زندگى اصلاحي او............................................. 351
118 مبحث سوم: علل تغييرات و تحولات پسنديده وى.......................... 368
119 مبحث چهارم: نظريات خالصي ......................................................... 371
120 مطلب اول: مسائل مربوط به توحيد ربوبيت ..................................... 371
121 نسبت دادن علم غيب به امامان.......................................................... 371
122 يك قاعده مهم در تعامل با معجزات و كرامات بهعلم غيب تعلق دارد...... 376
123 نسبت دادن تصرف ائمه در هستي (ولايت تكوينى)......................... 378
124 مطلب دوم: مسايل مربوط به توحيد عبادت...................................... 382

پيشگامان تصحيح و اعتدال

125 دعا و روى آوردن به غيرخداي متعال ............................................... 382
126 شفاعت ائمه....................................................................................... 389
127 مطلب سوم: غلو در مورد صالحين.................................................... 390
128 مطلب چهارم: جايگاه قرآن................................................................ 395
129 مطلب پنجم: ديدگاه وى درمورد خرافات......................................... 398
130 ديدگاه او در مورد جشن گرفتن عيد نوروز...................................... 399
131 مبحث پنجم: ديدگاه اماميه در مورد خالصى..................................... 402
132 مبحث ششم: بارزترين اظهارنظرهاى خالصى ................................... 409
133 فصل دوم: دكتر موسي موسوي......................................................... 420
134 مبحث اول: زندگينامه او.................................................................... 421
135 مبحث دوم: دعوت او به اصلاح........................................................ 424
136 مبحث سوم: آراء و نظريات موسوي................................................. 428
137 مطلب اول: مسايل مربوط به توحيد .................................................. 429
138 مطلب دوم: ديدگاه وى در مورد غلو................................................. 432
139 مطلب سوم: ديدگاه وى در مورد قرآن.............................................. 434
140 مطلب چهارم: ديدگاه وى در مورد امامت......................................... 437
141 نظر موسوى در مورد تأخير بيعت كردن علي با ابوبكر م................ 439
142 مراحل ترقى عقيده امامت در ميان شيعيان از ديدگاه موسوى........... 442
143 مطلب پنجم: نظر وى در مورد مهدي................................................ 448
144 مطلب ششم: ديدگاه وى در مورد عقيده عصمت ............................. 451
145 مطلب هفتم: ديدگاه وى در مورد قول به رجعت.............................. 452

أعلام التصحيح والاعتدال

146 مطلب هشتم: نظر موسوى در مورد صحابه....................................... 453
147 دعوت او به تصحيح عقيده در مورد صدر اول اسلام....................... 457
148 مطلب نهم: ديدگاه موسوى در مورد سوگواريها............................. 461
149 مبحث چهارم: ديدگاه اماميه در مورد موسوى................................... 462
150 مبحث پنجم: بارزترين ديدگاههاى موسوى....................................... 465
151 فصل سوم: آيه االله العظمي محمد حسين فضل االله............................ 476
152 مبحث نخست: زندگينامه او .............................................................. 477
153 مبحث دوم: نظريات محمد حسين فضل االله ..................................... 482
154 مطلب اول: مسائل مربوط به توحيد ربوبيت ..................................... 482
155 ديدگاه فضل االله در مورد ولايت تكويني .......................................... 483
156 پيامبر بين بشريت و خوارق عادات................................................... 484
157 افتخار به كمال عبوديت نه به ولايت تكويني.................................... 485
158 معجزات در دست خداوند است....................................................... 486
159 زندگي انبياء و اولياء مخالف با ولايت تكويني است ........................ 486
160 يك شبهه و جواب آن ....................................................................... 487
161 نسبت علم غيب به ائمه..................................................................... 488
162 مطلب دوم: مسائل مربوط به توحيد عبادت...................................... 490
163 دلالت كلمه توحيد............................................................................. 490
164 تعريف عبادت ................................................................................... 490
165 چه وقت انجام عبادت براي غير خداوند شرك است؟..................... 491
166 بررسى نظريه فضل االله....................................................................... 494

پيشگامان تصحيح و اعتد١
167 عبادت بين ترس و اميد..................................................................... 497
168 دعا و خواندن غيرخدا ....................................................................... 499
169 شفاعت و توسل به صالحين.............................................................. 501
170 نصوصي را كهمخالفانش به آن استناد ميكنند، چگونهتفسير ميكند؟....... 506
171 زيارت قبرهاى اولياء و امورى كه در پى دارد................................... 508
172 مطلب سوم: ديدگاه فضل االله در مورد عقيده تحريف قرآن .............. 511
173 مطلب چهارم: ديدگاه فضل االله در مورد خرافات.............................. 516
174 مطلب پنجم: نظر وى در مورد اصحاب ن ...................................... 518
175 مطلب ششم: مسايلى در باب امامت.................................................. 520
176 مطلب هفتم: مسايلى در مورد عصمت ائمه....................................... 522
177 مطلب هشتم: وحدت اسلامى از ديدگاه فضل االله............................. 526
178 مبحث سوم: ديدگاه معاصرين اماميه در مورد فضل االله..................... 530
179 مخالفان فضل االله............................................................................... 530
180 بعضى از سخنان مخالفان در مورد فضل االله...................................... 531
181 آيا مخالفان فضل االله در براندازى وى موفق شدند؟.......................... 543
182 موافقان فضل االله................................................................................ 544
183 مبحث چهارم: بارزترين ديدگاههاى محمد حسين فضل االله............. 548
184
بخش سوم: بررسى حركت و جنبش اصلاح و اعتدال در ميان
اماميه و ديدگاه اهل سنت در مورد آن ................................ ........
552

553 .................................................................................................مقدمه 185

186
فصل اول: بررسي بارزترين انگيزههاى اصلاح و تغيير به اعتدال و
ميانهروى............................................................................................
557

أعلام التصحيح والاعتدال

١٢
   
187 سبب اول: تأثير قرآني........................................................................ 558
188
سبب دوم: كوشش خود را فقط صرف حق كردن و با خداوند
صادق بودن........................................................................................
559

189
سبب سوم: انگيزه امت و سعى و تلاش صادقانه آنها براى وحدت
اسلامى...............................................................................................
561
190 سبب چهارم: گفتمان موفق................................................................ 563
191 سبب پنجم: تأثير انگيزهها و نمونهها ................................................ 565
192 سبب ششم: تسلط اهل مذهب .......................................................... 566
193 سبب هفتم: بحث بررسى خالصانه.................................................... 568
194 فصل دوم: روشها و اسلوب نقد شخصيتهاى اصلاحگر و ميانهرو.. 569
195 ارزيابى روشهاى نقدى تغيير يافتگان................................................. 569
196 روش كسروي.................................................................................... 569
197 روش برقعي....................................................................................... 570
198 روش خالصي .................................................................................... 573
199 روش خوئيني .................................................................................... 573
200 روش موسوي.................................................................................... 574
201 روش محمدحسين فضل االله.............................................................. 575
202 روش ياسري ..................................................................................... 577
203 روش كاتب........................................................................................ 577
204
فصل سوم: ديدگاه اهل سنت و جماعت در مورد حركت و
جنبش اصلاح و اعتدال در ميان اماميه...............................................
579

پيشگامان تصحيح و اعتدال

١٣
   
205 رابطه ميان تقيه و حقيقت است......................................................... 579
206 وجوب قبول كردن ظاهر ................................................................... 579
207 قبول ظاهر به معني عدم احتياط نيست ............................................. 581
208 ديدگاهها و نظراتى كه تقيه پذير نيستند ............................................ 582
209 بعضى ديدگاهها فقط بر تقيه حرام(دروغ) يا جهل حمل مىشوند.... 583
210 راههاي تعامل اهل سنت با بزرگان اصلاح و اعتدال ......................... 583
211 نخست: روش ملاح در ارزيابى خالصي............................................ 585
212 بارزترين ديدگاهها و اشارات نقدى ملاح.......................................... 587
213 دوم: روش بدري در ارزيابى خالصي................................................ 594
214 همكارى بين بدري و خالصي ........................................................... 596
215 موضعگيرى مشخص در برابر داعيان اصلاح و اعتدال...................... 599
216 فصل چهارم: فايدههاى حركت اصلاح و تعديل............................... 607
217 مبحث اول: ارشادهاى حركت اصلاح و اعتدال ................................ 607
218 مبحث دوم: كيفيت استفاده از حركت اصلاح و دعوت به اعتدال..... 611
617 ...................................................................................................پايان 219
220 فهرست مراجع................................................................................... 624

اگر بگوييم كه از مشرق كشور عربستان سعودي – همانجايي كه اهل سنت و
شيعه با هم زندگي ميكنند – متولد و پرورش يافتهام به نظر خود سرّي را فاش
نساختهام. با وجود اينكه از يك خانواده احسائى و به ويژه اهل روستاي هستم كه
نيمهاي از ساكنين آن شيعه ميباشند. اما در طول عمر سي ساله خود تا چندى پيش
جز اندكي از عقائد و رسوم آنان [شيعه] را نميدانستم، و بارزترين چيزي كه از آنان
شناخته بودم همان بود كه مرتب در مجالس و محافل بر زبانها جاري بود كه آنان
ميباشند كه گفته ميشد شيعه هر سال آنرا برپا 1 داراي شبي به نام (شب خاموشي)
ميدارند و زنان و مردان با هم اختلاط نموده و چراغها خاموش ميگردند، و گويند
آنچه ذكر آن شرمآور است روي خواهد داد، و يا داستان مردي شيعي كه قبل از
اينكه به فردي سني غذا تقديم نمايد با وي نيرنگ و خيانت مينمود و در خوراك و
نوشيدني وي چيزي ميريخت – و بدون ذكر سند ثابت كند و يا حداقل تعيين مكان
واقعه نقل ميگرديد.

همواره ميشنيدم كه فرزندان خويش را از اوان كودكي بر كينه و نفرت از اهل

سنت آموزش ميدهند و در دل و درون آنان فروميبرند كه ما [اهل سنت]
سرسختترين دشمنانشان ميباشيم، و اينكه براي جلوگيري و مصونيت از آزار آنان
[اهل سنت] تا فراهمشدن فرصت ميبايست با تقيه با آنان برخورد كرد و در فرصت
ممكن از آنان انتقام گرفت.
و ميشنيدم كه همه شيعه، علي را عبادت و يا اله خويش مينمايند، يا اينكه
بتپرست و گمراه و قبرپرست و كينهتوز و انتقام گيرند، و چنانچه بر اهل سنت
چيره شوند همگي را خواهند كشت ... و هرگز آنروز از سال 1407 هجري كه
دوازده سالم بود فراموش نخواهم كرد كه من و ساير مردم از طريق شبكههاي
تلويزيون از طرف برخي فريبخوردگان شيعه حوادث تخريب و كشتار را در مكه
مشاهده مينموديم و ناراحتي شديدم – بر خواهر و برادرم كه همان سال براي اداي
فريضه حج رفته بودند – به اوج خود رسيده بود، و از آن زمان نفرتم بر شيعه شدت
گرفت – و از آنان احساس هراس مينمودم.
و در برابر اين چهره تيره و تار كه نسبت به شيعه در ذهنم جاي گرفته بود، تصوير
تابناك و درخشان برخي شيعيان با وفا همچون تصوير آن كشاورز با اخلاقي كه
مزرعه وقفي پدربزرگم نگه داري و آبياري ميكرد – و با رعايت امانت كامل هر
سال سهم مادر بزرگم را ميآورد، و تا اينكه هم او و هم مادربزرگم دارفاني را وداع
گفتند – هرگز در ذهن فراموش نخواهم كرد.
و اگر فراموشم شود هرگز برخورد نيك فروشندگان شيعه و صداقت آنان در بازار
كه از كودكيم با آن آشنا شده بودم – روزي كه به علت اخلاص آنان در نصيحت و
دلسوزي براي مشتري نزدشان به بازار ميرفتم – فراموش نخواهم كرد.
خواننده عزيز ... بدان [در اين يكي دو صفحه] صورتهاي مختلف و متعارض براي
شما ذكرنمودم، ليكن بيانگر صورتي تيره و يا غير آشكار و يا گوئيد صورتي متناقض

 در میان شیعه معاصر جهش‌هایی وجود دارند که به میانه‌روی و ترک خرافات و ارائه نظریاتی درخشانی در اصول و اعتقادی و فکری فرامی‌خوانند این كتاب بعضي از سران اين حركت را معرفي مي كند